O elemento central que define a situación actual, tanto a nivel internacional como nacional, é a que Trotski definiu no Programa de Transición: "a crise da humanidade redúcese á crise da súa dirección revolucionaria". Esta crise que hoxe podemos cualificar de "baleiro", é a que provoca o estancamento e putrefacción dos procesos revolucionarios dos últimos anos, permite a restauración do capitalismo nos ex estados "socialistas", e explica a aparición de fenómenos que, dunha maneira desvirtuada e/ou populista, ocupan ese espazo baleiro.
Podemos no Estado Español, Beppe Grilo en Italia, como antes as ONGs, e agora os movementos sociais, son paradigmáticos dunha organización política que vén cubrir ese baleiro que, sempre, preséntase baixo "formas" novas, enfrontadas ás "vellas".
Como vimos, ao longo dos anos 90 e 2000, que chega até a actualidade, desenvolveuse unha teoría das "novas fronteiras sociais" fronte ás vellas "fronteiras da loita de clases". Unha teoría que separa aos partidos das clases sociais ao substituír clase por caste, e loita de clases por loita contra as superestruturas políticas (vulgarmente coñecidas como "caste política"), rompeu un dos elementos teóricos fundamentais que explican o papel do partido na sociedade. As organizacións políticas xa non se constrúen segundo as necesidades dunha clase concreta, ou dun sector dela; senón segundo a afinidade ideolóxica dos cidadáns e cidadáns individualmente considerados, por compartir ideais de xustiza social, de moralidade cidadá, de ética austera. Son as ideas as que nutren as organizacións, non as necesidades sociais das clases en conflito. É o máximo do desclasamento social.
A crise, se algo positivo tivo, é que lembrou ao mundo que as clases sociais existen; que a pesar dos intentos de tantos intelectuais e políticos que se din de esquerdas, a clase obreira segue loitando. E que os partidos representan a intereses de clase concretos; aos donos do capital, banqueiros ou empresarios, aos pequenos comerciantes arruinados, e, froito do que analizamos na I parte, en menor medida á a clase obreira, quen nunha pirueta da historia -polo seu atraso na conciencia política-, volveu a situarse como "man de obra" tras organizacións políticas doutras clases sociais.
Se a clase obreira, por mor do retroceso social dos 90, non ten ningunha conciencia da súa existencia colectiva, non podía por menos que manifestarse na súa desaparición como clase política, e das súas expresións organizativas, os partidos obreiros. Como en política non existe o baleiro, este campo é enchido por forzas políticas que de maneira tanxencial recollen moitas das aspiracións da clase obreira, como a redución de xornada, a nacionalización de servizos ou da banca, etc.; pero non recollen, nin poden facelo sen violentarse como organizacións non obreiras, a alternativa social, a loita polo socialismo.
A lei de investimento da causalidade
Nahuel Moreno, un dos máximos dirixentes da IV Internacional e da LIT CI, formulou, derivada da afirmación citada de Trotski, a lei do investimento da causalidade, segundo a cal os fenómenos subxectivos, a conciencia do ser social (ou a súa falta, como este caso), en períodos de crises transfórmanse no seu contrario, fenómenos obxectivos, contribuíndo a que a crise social do capitalismo profúndese.
Nunha situación de estabilidade as relacións entre a estrutura económica e as superestructuras ideolóxicas e/ou políticas, xurdidas como expresión da conciencia das masas, cambian moi lentamente, imperceptiblemente, ao compás dos cambios estruturais. Pero cando por unha crise social de gran calibre, esas relacións "estáticas" entre estrutura e superestructura saltan polo ar, a "conciencia do ser social" no seu máis amplo sentido, e a súa expresión organizativa, o partido, convértese en determinante para o cambio social.
Dalgunha maneira invístese a polaridade social, o ser social pasa a ser determinado pola conciencia non pola estrutura económica, posto que o dinamismo que se provoca na sociedade coa ruptura das relacións estáticas trasládase dunha maneira moito máis rápida a ese ser social: as experiencias concéntranse e asintan nun curto período de tempo, non ao longo de anos. Ademais, rompen as rutinas que converten aos seres humanos en verdadeiras maquinas illadas e incomunicadas. Unha folga / loita popular é paradigmático do surgimiento destes vasos comunicantes entre os individuos que doutra maneira a súa vida discorrería de maneira paralela, sen que nunca chegarán a confluír.
Por sintetizar, en épocas de crises e mobilidade social o problema subxectivo -a conciencia- e a súa expresión superestructural -o partido- convértese en parte determinante da situación obxectiva, investindo a causalidade nos procesos sociais.
Aínda que unha organización política revolucionaria é necesaria en todo momento para evitar, e enfrontar, as tendencias sindicalistas ou electoralistas da clase traballadora, esta claro que ante unha profunda crise social do capitalismo como a actual, esta é a discusión de discusións. Que tipo de organización precísase? Baixo que criterios se establece o tipo de organización. Este é, ao seu pesar, o elemento central do terremoto de Podemos na situación política, abriu o melón que ninguén quería abrir; que alternativa política construímos. De aquí o susto de todos, o PP porque ve caer o seu apoio do bipartidismo, até a esquerda institucional, como EU ou os nacionalistas. Non lles preocupa o programa de Podemos, posto que nin nas súas versións máis esquerdistas rompe co capitalismo, o que realmente lles preocupa é que se fala de Organización Política fora das tradicionais e institucionalizadas.
O que partido é necesario
O rexeitamento actual aos partidos obreiros en xeral, e especialmente aos de tipo leninista, vén, en primeiro lugar, da burocratización dos Partidos Obreiros, primeiro dos partidos socialistas que entraron en bancarrota na o I guerra mundial, cando apoiaron a carnicería que provocou o capitalismo e segundo, dos Partidos Comunistas, que tras o quebra da URSS e os estados obreiros, convertéronse en maquinas burocráticas e electoralistas.
Pero hai un elemento de fondo que vai ligado directamente ao retroceso na conciencia de clase, que perdeu o norte da súa loita. O baleiro de dirección revolucionaria non é máis, nin menos, que expresión da desaparición da revolución do horizonte social. Non é que a revolución non sexa necesaria, senón que subjetivamente non se ve como posible e real.
Por lembrar de novo as palabras de Trotski no Programa de Transición de 1936:
"A premisa económica da revolución proletaria ha chegado desde hai moito tempo ao momento máis alto que lle sexa dado alcanzar baixo o capitalismo. As forzas produtivas da humanidade cesaron de crecer. As novas invencións e os novos progresos técnicos non conducen a un acrecentamento da riqueza material. A crise de conxuntura, nas condicións da crise social de todo o sistema capitalista, achegan ás masas privacións e sufrimentos sempre maiores. O crecemento da desocupación profunda á súa vez a crise financeira do Estado e mina os sistemas monetarios vacilantes. Os gobernos, tanto democráticos como fascistas, van dunha quebra á outra".
Desde o 2007 o mundo vive sumido nunha situación con moitos elementos comúns a esta descrición de 1936. Máis aló dos matices e as actualizacións necesarias, a situación hoxe está definida pola mesma esencia: "a burguesía mesma non ve unha saída",... que non sexa a derrota da clase obreira.
Neste camiño insensato a ningunha parte determinado pola crise de dirección da burguesía imperialista ("non ven saída"), os gobernos fortalecen as estruturas represivas do estado, e endurecen as lexislacións, recortando os dereitos democráticos ao mesmo nivel que recortan dereitos sociais e laborais, pois temen estalidos sociais froito da crise do sistema. Só a falta de conciencia da clase obreira dos seus obxectivos históricos, a loita pola revolución socialista, permite a súa supervivencia.
O capitalismo sobrevive porque o seu inimigo mortal, a clase obreira, tivo que dar un rodeo histórico tras a restauración do capitalismo nos estados obreiros.
Nestas condicións só pode afirmar que o partido leninista perdeu todo o seu sentido quen renuncie a loitar pola revolución socialista, aquel que soñe cunha volta a "os vellos bos tempos" do estado do benestar e a placidez da democracia representativa. Pero istos tempos cambiaron; alen máis, morreron para non volver. Os dereitos conquistados, e destruídos nos últimos tempos, só volverán se a clase obreira é capaz de remontar o voo, de recoñecerse como clase revolucionaria, e construír a organización que precisa para derrubar o capitalismo. O partido leninista é a quintaesencia desta organización.
Un partido para a acción revolucionaria
"O partido é o programa", esta afirmación de Trotski sintetiza porque o partido leninista oponse polo vértice a todos os demais partidos, incluso os obreiros. Para un marxista revolucionario o programa pódese resumir en tres palabras, Ditadura do Proletariado. Neste tres palabras condénsanse os obxectivos históricos da clase obreira, a destrución do capitalismo e a construción dun estado obreiro baixo outras bases sociais que avance na sociedade socialista, é dicir, a loita polo poder político. Non é un programa para "saírse do capitalismo" como afirman moitos anticapitalistas actuais, senón para loitar "contra" el e destruílo. Só a partir diso, poderase construír unha sociedade non capitalista.
1.- Un programa revolucionario non ten como obxectivo "saírse do capitalismo", é ilusorio crer que é posible "saírse" dun sistema que tende, automaticamente, a mercantilizar todo o que toca, a ocupar todos os terreos sociais, convertendo en mercadoría até os máis intimo do ser humano. Só existe unha maneira de "saírse" deste sistema, destruíndoo. Non hai outra vía: todas as experiencias históricas por tentar "saírse", xa fóra a pequena escala como os falasnterios ou os kibbuz, até grandes nacións, como no socialismo nun só país, demostraron o fracaso deste intento, deixando incólume os seus núcleos fundamentais de poder, as grandes multinacionais e os estados imperialistas.
2.- Un programa revolucionario non é unha suma aritmética de reivindicacións da clase obreira e o pobo, iso é, como moito, un bo programa sindical. Un programa revolucionario é a síntese das tendencias para a liberación dunha sociedade no seu conxunto, non só dunha clase social, de cales son as súas liñas de forza e cal é a perspectiva de solución a partir da máxima de que "o todo é superior á suma das partes"; cal é a síntese de todas elas. Por iso Trotski afirmaba que o programa se podía resumir en tres palabras: Ditadura do Proletariado.
En función deste programa para a acción revolucionaria, constrúese o partido, a organización que cristaliza este programa en relacións entre activistas, unidos polo cemento do programa e a comprensión común das tarefas para a liberación da humanidade das trabas do capitalismo. Este método de acción revolucionaria do partido leninista impón a centralización organizativa: para enfrontar un inimigo que non vai dar unha batalla por perdida, é necesario o maior grao de centralización na acción, so pena de suicidarse.
O partido leninista é a cristalización consciente deses obxectivos programáticos. Para destruír basta co impulso, coa espontaneidade mesmo apoiándose en organismos non revolucionarios; mais para construír é preciso o método, a ciencia e a teoría. A mera "guía para a acción" é inseparable da concepción da política marxista como "a ciencia da revolución", e o partido leninista é a máxima expresión desa combinación. Gramsci, ao falar do partido como o "intelectual colectivo", desenvolvía a afirmación de Marx de que "os burgueses teñen aos economistas, a clase obreira aos comunistas", e o partido é a súa organización.
Concepción leninista do partido
É un feito que non todo o mundo chega ao mesmo tempo ao mesmo lugar. Se isto fose así, non existirían nin diferenzas biolóxicas, nin culturais nin sociais nin económicas; todo o desenvolvemento humano sería un proceso mecánico, compasado nos ritmos. Pero a realidade é máis complexa. Ante esta complexidade prodúcense dúas reaccións, uns, os que dalgunha maneira "xa chegaron" a un certo nivel de conciencia política, pero ao descoñecer (polos motivos que sexan) os camiños percorridos, desprezan aos que aínda "están en camiño". Desde a súa altura de "ser consciente" opinan que as masas son "manipulables" polas conspiracións, e trasladan unha actitude sectaria fronte aos sectores sociais maioritarios que aínda confían nos mecanismos do poder.
É un pensamento mecanicista e metafísico, que obvia a contradición, o movemento, e por encima de todo esquece a máxima marxista de que "a ideoloxía dominante é a ideoloxía da clase dominante". Como as masas na súa accionar son lentas, non buscan aventuras sen sentido e só en momentos históricos precisos fúndense co programa revolucionario, pola súa impaciencia estes sectores adoitan caer rapidamente no escepticismo e a apatía política.
Existe outro sector do activismo, moi visible na actualidade; aqueles que rexeitando os métodos dos partidos burocratizados, expulsan pola porta a todo tipo de partido, substituíndoos pola ideoloxía do horizontalismo, da "democracia directa", do asemblearismo a todos os niveis. Pretenden resolver o problema da democracia facendo táboa rasa do que é esencia do ser humano, a diversidade, a diferenza de criterio, de educación, etc., etc. É unha maneira idealista de enfrontar o problema da organización, presupondo unha igualdade social que non existe. Por iso, o problema que saíra pola porta, volve pola xanela.
Así, cando calquera organización política comeza a cristalizar como tal, tras un comezo fluído, aberto e relativamente horizontal, enfróntase ao mesmo problema que o Partido Obreiro Socialdemócrata Ruso no seu II Congreso: quen é membro do partido, como criterio básico para determinar a democracia interna do partido; porque cando se discute de quen é membro, o que se está dilucidando é quen decide no partido.
No POSDR estas dúas tendencias tiveron os ollos e as caras de Martov e Lenin, e aínda que no congreso chegouse a un acordo de consenso, posteriormente manifestaríanse en correntes políticas enfrontadas, os menxeviques e os bolxeviques.
Para Martov, considerábase "como pertencente ao POSDR a todo o que, aceptando o seu programa, traballe activamente para levar á práctica as súas tarefas baixo control e a dirección dos órganos do partido".
Mentres, Lenin formúlao da seguinte maneira: "considérase membro do Partido a todo o que acepte o seu programa e apoie ao partido tanto con recursos materiais, como coa súa participación persoal nunha das súas organizacións".
Baixo o prisma do simplismo que domina en moitos aspectos a vida política actual, esta discusión podería parecer secundaria. Que máis dá, segundo ese simplismo, que o apoio ao partido sexa, como di Martov, do que traballa "activamente para levar á práctica (...) baixo control e a dirección dos órganos do Partido", que o "faga coa súa participación persoal nunha das súas organizacións" (Lenin). Pois non é tan simple, posto que o que está en xogo é, nin máis nin menos que a democracia interna. Esta discusión remite directamente a unha pregunta central, quen compón eses "órganos" que van controlar a actividade, e con que criterios constitúense.
Por iso, cal das dúas propostas é a máis democrática... posto que a primeira sinala que "con que se traballe activamente para levar á práctica..." chega para ser membro; mentres o segundo caso resáltase a militancia activa como elemento diferenciador, ao afirmar que só é membro do partido o que participa "persoalmente" nalgún dos seus organismos. O primeiro ben pode ser un afiliado / simpatizante que "traslada" á sociedade o que os órganos decidiron; o segundo participa activamente nas organizacións partidarias e, por tanto, na elaboración de esas "tarefas".
É obvia a diferenza, porque o que vale para organizar a sociedade, o asemblearismo, non serve para garantir a democracia interna nas organizacións. Nas organizacións supostamente asemblearias, horizontais, onde non hai un criterio fixo de militancia, onde o voto dun que participa activamente nas súas "organizacións" vale igual que uno que non o fai, aínda que "traballe activamente para levar á práctica", é unha aparencia de democracia, non un partido democrático. Neste caso, calquera dirixente dunha organización asemblearia pode levar (e de seguro fano!) a ultima hora brazos de madeira, que deciden as votacións. Ademais, ao non existir estruturas colectivas elixidas os militantes, senón polos "afiliados", militen ("participen persoalmente nalgunha das súas organizacións", segundo Lenin) ou non, os "lideres/voceiros" substitúenas á hora de expresar as opinións da organización.
Ademais, o horizontalismo na sociedade burguesa non existe, nunca todos chegan ao mesmo nivel de compromiso a mesmo tempo, e a mesma sociedade establece unha diferenza entre o traballo intelectual e o manual, mesmo na época actual onde moitos obreiros e obreiras parecen realizar un traballo intelectual, os chamados de "pescozo branco". Un asalariado / a de o sector que sexa, que ten xornadas de 8 / 9 / 10 horas, non lle pode dedicar o mesmo tempo á organización que un profesor, un intelectual ou un profesional liberal, se non se pon mecanismos organizativos que o faciliten. Porque ao final na organización reprodúcese o mesmo esquema clasista da sociedade. A división do traballo manual e intelectual que se destila da proposta de Martov, os que deciden ("os órganos que controlan") son os que teñen tempo libre e non os que sofren a escravitude do traballo asalariado.
Lenin non define o partido só por quen o compón, de feito no "Que Facer?" fala de superar esa división entre "traballo manual vs intelectual", di que un militante do partido é un "revolucionario profesional", como unha categoría distinta á procedencia social do individuo. A concepción leninista do partido defínese por ser a cristalización organizativa da necesidade da revolución socialista; e é un partido obreiro porque o seu programa, a revolución obreira, é a que define ese carácter socialista da transformación social.
En síntese: porque agora o partido leninista
Aínda que en tempos de "normalidade" política é necesario un tipo de organización que responda á loita de clases nese momento, con certa laxitude no organizativo; todo cambia cando as circunstancias obxectivas modifícanse. A diferenza entre a II e a III Internacional anticipáronse no citado congreso do POSDR e as posicións enfrontadas de Martov e Lenin. A II Internacional construír en plena expansión da economía mundial, cando daba o salto do capitalismo industrial ao financeiro; cando o imperialismo capitalista estendía o seu dominio polo mundo. Nesta fase de crecemento, o capital podía facer concesións aos traballadores / as, non sen loita -á clase obreira nunca ninguén lle regalou nada, nin o voto nin a xornada de 8 horas-. Foi o período de reagrupamento ao redor dunha organización ampla, aberta, que recollía a millóns de obreiros e obreiras en todo o mundo; na Alemaña, a súa sección mais poderosa, chegou a constituír un "estado dentro do estado".
O estalido da I Guerra Mundial, cando esas burguesías entraron en crises e lanzáronse á brutal pelexa polo mercado mundial, significou o fin desa era de "normalidade", de reagrupamento, e de acumulación pacifica de forzas sociais para, pola vía electoral, lograr a transformación socialista da sociedade, nunha hipótese recoñecida polo mesmo Engels, e que foi elevada á categoría de teoría por Berstein, o primeiro gran teórico do reformismo dentro do marxismo.
Todo o período que vai da I guerra ao fin da II Guerra esta marcado xusto polo contrario, polo ascenso do fascismo fronte a unha revolución obreira, que tras a vitoria de Outubro do 17, parecía imparable. Eran tempos de "guerra" en todos os aspectos, e as organizacións laxas, abertas, aparentemente democráticas e horizontais, naufragaron estrepitosamente; as súas cúpulas burocratizadas abrazaron o "nacionalismo" da súa burguesía, mentres a súa base obreira buscaba unha alternativa que a sacase do masacre na que a meteron: a Revolución de Outubro, o Partido Bolxevique e a III Internacional foron ese referente mundial.
Os seus obxectivos políticos, "a guerra á guerra", e organizativos, centralismo democrático, adaptábanse á dobre guerra que o capital desatara, unha entre as diferentes fraccións estatais nas que se divide a través das guerras mundiais, dúas, contra a clase obreira e os pobos do mundo co fascismo; con este xiro histórico, as formas organizativas que tanto éxito tivesen nos tempos de "normalidade" e expansión, eran cortizas nunha tormenta.
Tras a II Guerra e a reconstrución que lle seguiu, abriuse un longo período de normalidade e crecemento, os "trinta gloriosos", nos que parecía que salvo no chamado III mundo (China, Cuba, Vietnam), a revolución era cousa do pasado. Ademais, a existencia dos chamados estados de "socialismo real" que expropiaran á burguesía, ofrecía aos traballadores/as do mundo industrializado unha alternativa ao capitalismo. Nesas condicións, xurdiu o "estado do benestar", como unha combinación de conquistas e concesións a amplos sectores da clase traballadoras, reconvertidas en "clases medias", que lembraban ás que deran orixe á II Internacional e as teorías de reforma gradual do sistema a través das maiorías sociais.
Todo este armazón social, ideolóxico e político entrou en crise a finais dos 60 e os 70, e rexorden como por encantamento as revolucións en todo o mundo, desde México até Vietnam, anticipadas no maio do 68 francés, o outubro vermello do 69 italiano, a revolución portuguesa... A revolución sae do seu agocho do III mundo e instálase no mundo industrializado, en Europa especialmente.
Só a derrota dos anos 80, tras un intento das masas traballadoras por evitar a restauración do capitalismo que se produce nos estados que o habían expropiado, evitaría que as tradicións dos 70 perdurasen. O neoliberalismo triunfante reduce as relacións sociais a relacións entre individuos; o marxismo, como o leninismo, é arroxado "coa auga sucia" da burocratización dos estados. Co marxismo, vaise a perspectiva da revolución socialista, e co leninismo, a necesidade dun partido para o seu triunfo. Se non hai perspectiva revolucionaria, porque necesitamos un partido para a revolución... E isto calou ao longo de 20 anos en toda unha xeración de activistas.
A crise do 2007 sacudiu a árbore. As clases medias están a se disolver polos golpes da crise co desmantelamento do Estado do Benestar, e ante a desaparición da clase obreira como clase política, as súas ilusións de transformación pacifica da sociedade convértense no eixo da alternativa social e, polo tanto, organizativa. As "clases medias", que tras moitos anos de neoliberalismo e crecemento económico incorporaran ao que Lenin chamou "aristocracia obreira", é dicir, os sectores máis acomodados da clase obreira, reproducen as súas vellas formas "laxas", "abertas", "horizontais" para enfrontar a crise do capital.
Por este motivo, moitos dos seus debates levan-nos aos que a comezos do século XX mantiveron dentro da II Internacional, entre os sectores reformistas que defendían a transformación gradual sobre a base de maiorías electorais, fronte aos que levantaban o programa da revolución socialista como única saída ao desastre do sistema.
Como a sombra segue ao corpo, os obxectivos van unidos ás formas organizativas necesarias para levar adiante as tarefas expostas. Esta claro que se a formulación é o primeiro, non se necesita máis que unha organización aberta, laxa e horizontal que agrupe a todos aqueles que "leven á sociedade as tarefas que os órganos decidan"; pero se o que se expón é que esa vía pacifica, gradual, electoral, esta cegada por un capitalismo que desatou unha guerra social contra os traballadores / traballadoras, contra os pobos e oprimidos do mundo, é obvio que se necesita outro tipo de organización, un partido para a acción revolucionaria na que os seus membros se impliquen persoalmente no seu actuar.
O partido leninista, baseado no centralismo democrático, é a ferramenta que hoxe a clase traballadora e os pobos necesitan para enfrontar a guerra social que o capital desatou. As vías graduais de transformación social morreron co Estado do Benestar, e o capitalismo só pervive porque o seu "enterrador", a clase obreira, non deu o salto a converterse en clase política e en construír os seus partidos de clase.
En Galiza no mes de setembro de 2014