No ano 2000 James Petras fixo unha severa critica aos organismos que, naquel momento levantábanse como alternativos aos partidos, as ONGs; que se diseminaron por todo o mundo ao servizo dunhas concepcións políticas baseándose no rotundo rexeitamento á loita de clases como motor da transformación social. A crise dos últimos anos confirmou a tese de Petras, as ONGs non eran máis que substitutos do estado, alí onde este deixaba de cumprir un papel no benestar da sociedade, e como tales axentes prácticos e ideolóxicos da privatización ao servizo das multinacionais e as grandes potencias.
Pero esta ideoloxía baseada na negación da loita de clases como motor da historia ten unha inercia moi forte, trasladándose á actualidade a través dos movementos sociais. Neste texto tentaremos ver se é real, a que fenómenos sociais responden os movementos sociais e, sobre todo, que alternativas existen.
Neoliberalismo e individualismo
Unha das consecuencias da restauración do capitalismo nos estados "socialistas", asociando stalinismo a socialismo, e da reacción neoliberal dos anos 90 foi o triunfo do individualismo a todos os niveis, que se expresa nese saco sen fondo que son os "movementos sociais" que xorden ao redor de cada reivindicación. O neoliberalismo non é só unha teoría económica, mas tamén unha filosofía que recolle o "vello" individualismo co que a burguesía enfrontou o feudalismo, nas condicións da decadencia do capitalismo como sistema social.
A burguesía, no seu ascenso revolucionario, reafirmou o individuo e as súas liberdades, como bandeira da defensa da propiedade privada burguesa fronte ao autoritarismo do sistema feudal. Mentres a aristocracia baseaba a súa riqueza na forza bruta, o rei era o "primus inter pares", ou o que traducido á realidade, o que era capaz de imporse entre os demais aristócratas pola súa forza militar ou pola súa astucia, a burguesía precisaba de marcos legais, "pacíficos" e estables, nos que resolver as relacións de forza entre os capitalistas, e para iso era imprescindible a democracia; nun principio o voto era censitario, só podían votar os homes libres e propietarios. Para a aristocracia a liberdade individual non era necesaria para nada, salvo "a súa" liberdade para saquear territorios veciños, imporse pola forza das armas e roubar todo o que puidesen.
A riqueza do señor da terra viña, en fin, da aplicación da forza fronte aos demais señores feudais / aristócratas e fronte aos campesiños, aos que se lles impuñan as súas ataduras á terra do señor para o que servía; polo que non tiñan o menor interese no desenvolvemento da produtividade nin na mellora das condicións de traballo. En todo caso, para mellorar o que os campesiños facían era "esconder" como boamente puidesen o produto do seu traballo ao recadador do señor da terra. O campesiño non era explotado economicamente no sentido capitalista, senón oprimido polos impostos, saqueado no que era da súa produción, aínda que a terra fose do señor.
As relacións de produción capitalistas son o contrario, baséanse na explotación económica directa. Non nacen da forza bruta -aínda que a utilice para manter a orde-, senón na suposta liberdade das partes para contratar. O capitalista vai ao mercado de traballo e o traballador/a, "libremente", contrata con el un prezo pola súa mercadoría. Pero a mercadoría do traballador/a non é o produto do seu traballo, como o artesán ou o campesiño, senón a súa forza de traballo; a súa destreza no traballo coa medida do tempo necesario para a produción. O produto do seu traballo que se vende no mercado (a mercadoría) non é da súa propiedade, senón do dono do capital e os medios de produción (o capitalista), e este "devolve" ao traballador/a unha parte do prezo en forma de salario (por iso clase asalariada), quedándose el co resto.
O produto do traballo (a mercadoría) no capitalismo é a quintaesencia da aliñación do traballador/a, posto que aínda que é froito do seu esforzo, aparece ante el mesmo e a sociedade como propiedade do que só achega capital; alén máis, el mesmo aparece como un custo de produción, cando é o traballo humano, non o capital, quen xera a riqueza que se apropia o dono do capital, o burgués ou capitalista.
Pois ben, esta diferenciación social, de clase, que durante anos se recoñecía claramente na sociedade, co triunfo do neoliberalismo desapareceu... disolvéndose nunha suma de individuos que "libremente" ían ao mercado de traballo a vender a súa forza de traballo. Os anos 90 foron para a conciencia de clase un verdadeiro buraco negro polo que desapareceu o carácter colectivo da loita social e a alternativa ao capitalismo.
O capitalismo, a pesar de todos os seus desastres, significou un salto adiante no progreso humano fronte aos modos de produción previos, o escravismo e o feudalismo. De feito nos últimos 200 anos a humanidade avanzou, para ben ou para mal, máis en todos os terreos que nos últimos 10 mil anos. Para ben ou para mal o control de pragas como a peste ou as vexigas, ou o aumento da esperanza de vida é un progreso real da humanidade que non se podería dar nos réxime previos, o feudal ou o escravismo.
Pero as mesmas condicións que xeraron estas melloras, as leis do capitalismo, agora, pola súa decadencia absoluta consecuencia das súas contradicións internas, están en perigo -o capital parece metido nunhas areas movedizas, que cada vez que se move para saír, máis se afunde-. O capitalismo ten un grao de descomposición tan grande que todas as conquistas que o mesmo "provocou", as contamina e ameaza á humanidade cunha volta atrás de séculos, á barbarie.... De feito, no século XX o capitalismo xa abocou á humanidade á barbarie xeral en dúas ocasións (as dúas Guerras Mundiais), e a súa decadencia empurra a cada vez máis países a afundirse na barbarie, países que eufemísticamente o sr Bush chamou estados "errados". Un camiño que parecía reservado ao chamado "terceiro" mundo, pero que agora comeza a instalarse na vella Europa: as guerras na ex Iugoslavia, agora Ucraína.
O neoliberalismo, ao ser unha ideoloxía burguesa nesa fase de decadencia, non podía ser máis que unha farsa do liberalismo orixinal.... Até as persoas que representan un e outro son o oposto: como comparar a un Robespierre, un Thomas Jefferson, un Lincoln, un Martí, ou un Adam Smith, Ricardo ou os filósofos da Ilustración, teóricos todos eles do individualismo burgués, cos Bush, Obamas, Fukuyamas, Krugmann, Merkel, Reagan, Thatcher, etc., actuais. Os primeiros teorizaron e dirixiron a construción dunha nova sociedade que acababa cos restos das sociedades feudais e escravistas; os segundos son os representantes desa mesma clase social ao final do seu ciclo histórico, na súa decadencia; e ponnos no camiño da barbarie, se a revolución socialista non o impide.
Os 90: o divorcio entre a actividade política e social
Esta farsa (e os farsantes que nos dirixen) condúcenos de cabeza a un novo drama, ao drama histórico por excelencia, a vitoria do neoliberalismo supuxo a desaparición da conciencia de clase, é dicir, da conciencia de que a saída á decadencia social é colectiva. Isto traduciuse nun divorcio entre a actividade política da clase traballadora e a "política" institucional.
O triunfo do individualismo inherente ao neoliberalismo supón o abandono da actividade política, entendida como se entendeu historicamente como un interese pola "res publica". As masas traballadoras, pola perdida do referente social alternativa ao capitalismo víronse reducidas a individuos que buscaban a satisfacción das súas necesidades a través do consumo, caeron na apatía política, no desinterese,... deixando o seu "representación" en mans das burocracias dos partidos, convertidos en maquinas electorais; até a terminoloxía política encheuse de lugares comúns da propaganda comercial, "nichos de votos", "eslógans", etc., etc.
A apatía política da clase traballadora traduciuse, inexorablemente, no baleiro dos partidos de esquerda; e o desclasamento da sociedade, converteuse nun retroceso de séculos: a clase traballadora individualizada, "en si", no colmo da confusión non tiña ningún problema en apoiar a partidos da clase inimiga... Ao non recoñecer que existan clases inimigas (loita de clases), non hai fronteiras sociais e por tanto sectores da clase traballadora poden apoiar a un partido burgués sen que salten todas as alarmas. Incluso o "sindicalismo" perdeu este carácter de defensa dos intereses dunha clase, para se converter nun grupo social de presión.
Desta maneira, 150 anos de desenvolvemento da conciencia de clase polo desaugadoiro. A gran vitoria que foi a construción da I Internacional, o tremendo salto que supuxo a construción da II Internacional, que en ocasións chegou a constituír un "estado dentro do estado" (o SPD alemán previo á I guerra mundial) e, sobre todo, o xiro histórico que foi a revolución rusa -só comparable á revolución francesa de 1789-, cando a clase obreira afírmase como clase dominante fronte á burguesía, desapareceron dunha plumada ao longo dos 90. Verdadeiros "anos escuros" para a loita da clase obreira e para a súa conciencia como clase diferenciada na sociedade.
Os ocos da explotación: os movementos sociais
Que a clase obreira non teña conciencia da explotación non quere dicir que non exista... antes ao contrario, a falta de conciencia de clase favorece o aumento da explotación ao ter indefensa á clase obreira. Como di o financeiro Warren Buffet, como que non existe loita de clases, existe "e imola gañando nós, porque sabemos que existe".
Ao manterse a explotación, só que sen conciencia de que sexa explotación capitalista, fai que os elementos de resistencia exprésense de maneira desvirtuada; por camiños moi intrincados, e na maioría das ocasións en aspectos parciais como a "exclusión social", a "marxinación" de capas da sociedade ás que non se lles recoñece como clase obreira (os / as inmigrantes!), etc. Estas parcelas sociais de resistencia á opresión como o feminismo, o sindicalismo, o ecoloxismo, o consumo responsable,... dan orixe a concepcións parciais da loita social e a organizacións que enfrontan exclusivamente esas manifestacións da explotación capitalista. É o que moitos chaman os "movementos sociais". A estas alturas da crise, existen tantos movementos sociais como manifestacións da decadencia do capitalismo hai: calquera agrupamento de activistas que enfronta unha reivindicación insatisfeita "auto converte-se" en movemento social, nun proceso de compartimentos estancos organizativos que dificulta a comprensión do todo que é o sistema capitalista.
Este fenómeno vese alimentado pola cooptación e institucionalización por parte do sistema das organizacións sociais, dos verdadeiros movementos sociais, que renuncian a dar unha perspectiva máis ampla que a meramente institucional ás reivindicacións sociais. De aí a confusión nas cabezas desas persoas que "auto constitúen-se" en movemento social.
En realidade, na maioría dos casos, non son movementos sociais, senón a expresión máxima da crise da esquerda, incapaz de levantar unha alternativa de conxunto ao sistema. Margaret Thatcher dixo nos 80 que "non existía alternativa global ao capitalismo", a esquerda creuno, e os dirixentes postmarxistas ou ex marxistas apostaron porque así fose, renunciando á transformación socialista da sociedade.
O que é un movemento social
Para saber de que discutimos, tras vinte anos de confusións conceptuais que dilúen os movementos sociais en agrupamentos organizativos de activistas ao redor de consignas e reivindicacións particulares, é necesaria unha volta á lóxica formal, ao seu primeiro principio, o de identidade (A igual A). Desde un punto de vista literal, movemento social é o movemento dun sector social, sexa o camiño que este adopte. A=A, movemento social igual a movemento dun sector da sociedade.
O termo movemento social foi introducido por un autor alemán, do século XIX, von Stein en 1846, que o definiu como unha "aspiración de sectores sociais -clases- de lograr influencia sobre o estado, debido ás desigualdades económicas, políticas e sociais".
Saltando ao presente xorde a pregunta; é un movemento social o movemento ao redor dunha consigna, dunha reivindicación particular? Desde un punto de vista formal, si; é obvio, pois implica un movemento; pero desde un punto de vista máis xeral, mesmo desde a definición de von Stein, non se expresa o outro polo da definición; un movemento o é dun sector da sociedade. Para desentrañar o misterio hai que escudriñar tras esa consigna ou reivindicación particular: que sector / clase social está implicada. Porque a definición ten dobre circulación, é un movemento dun sector social concreto; non un movemento ao redor dunha idea.
Así, se só deixásemos a primeira parte da definición, sería unha análise superficial do movemento, diríanos cales son as reivindicacións, as esixencias, as persoas activistas que as defenden; pero non cales son as raíces estruturais da sociedade na que se apoian. Non responderían á pregunta, de onde xorden esas reivindicacións, se da cabeza dos compoñentes do movemento, ou de necesidades reais na sociedade, en calquera dos seus sectores / clases.
A diáspora social xerada polo triunfo do neoliberalismo e a ideoloxía que o anima –"non existe alternativa global ao capitalismo"-, alimenta, e de que maneira, a aparición de movementos sociais por todas as partes. Esta diáspora foméntana os ideólogos neoliberais, a través dos chamados think thank, onde se xeran as máximas que logo se repetirán a través dos medios até a saciedade e até convertelos en "verdades": "a clase obreira ten desaparecido" (o Adeus ao Proletariado de Alain Touraine), "a loita de clases non existe", "o socialismo morreu e o fin da historia" (Fukuyama), "o marxismo é, como máximo, unha teoría económica" (os profesores e facultades de medio mundo), etc., etc. Pero a responsabilidade de que estas "verdades" convértanse en criterios de actuación na esquerda, téñena os ideólogos e os dirixentes desa esquerda que trasladan á clase obreira, á mocidade esas máximas, créndose as falacias creadas desde os think thank do capital.
Disólvese desta maneira a ligazón entre reivindicación e clase social, aparecendo a primeira como unha idea que agrupa indistintamente á súa orixe de clase a diversos sectores sociais. Ao desaparecer esta ligazón, atopámonos con que calquera reivindicación pode xerar unha organización que se autocualifica como "movemento social", agudizando máis a dispersión fronte ao capitalismo que o ordena todo.
As organizacións sociais xa non se constrúen a partir da homoxeneidade que dá o expresar os intereses dunha clase social ou, como moito, un sector social como unha nación, un xénero, unha raza; senón a partir do reagrupamento de núcleos de activistas ao redor dunha soa idea. Un movemento non é, xa, un movemento dun sector social unido polas desigualdades sociais, e que reflicta as súas aspiracións fronte ao estado, como afirmaba von Stein, senón grupos heteroxéneos de persoas aos que une unha idea común, confundindo movemento social coas organizacións e reivindicacións que poida xerar.
Movementos sociais vs partidos
A dispersión pode levar a extremos absurdos que nunha situación como a actual onde a clase obreira actúa disolta neses movementos, redunde na perdida total da perspectiva de conxunto; convértese así a resistencia ao capitalismo nun saco de reivindicacións parciais sen ningunha conexión interna real. É o triunfo total do neoliberalismo e do idealismo, posto que unha suma de individuos poden presentarse como un "movemento social".
O movemento social baséase na suma aritmética de agredidos polo sistema, e cada sector, cada grupo de individuos, cre ter a alternativa para a sociedade. Só que ao ser parcial a súa análise, aparece como unha serie de compartimentos estancos con escasos vasos comunicantes entre eles.
Os partidos, como organismos que expresan os intereses e necesidades de sectores sociais concretos teñen a obriga de presentar proxectos globais á sociedade; a ruptura desta relación entre partido e sector social tradúcese, inexorablemente, na desaparición do partido: a función fai ao órgano, se a función e órgano non se corresponden, é o órgano o que desaparece, pois a función responden a unha necesidade social, o órgano non é máis que a súa expresión nun momento dado.
Este carácter totalizante das perspectivas dos partidos fainos aparecer como inimigos ante os movementos sociais, posto que manifestan dúas formas opostas de razoar: os movementos sociais sectorializan a resposta que os partidos pretenden globalizar. Esta claro que o que fagan os partidos da burguesía é, neste caso, indiferente ao non afectar as relacións entre a clase obreira e as súas organizacións. O problema xorde cando son os partidos que se reclaman da transformación social os que entran no camiño da institucionalización e o electoralismo, alimentando coas súas actitudes a apatía da clase obreira e o divorcio entre o partido e os sectores sociais que di representar.
Por estes ocos entran o movemento sociais, para ocupar o baleiro deixado polos partidos institucionalizados, que adoitan enfrontar o problema dunha maneira oportunista, conciliando co peor das teorías que proveñen deses movementos, o seu carácter "parcial", e rexeitando o que teñen de progresivo: unha critica implícita ou explícita á súa institucionalización.
Un exemplo recente, moi estendido no estado español, a loita contra os desafiuzamentos. É a renuncia da maioría das Asociacións de Veciños o que permite o crecemento do movemento Stop Desafiuzamentos como "movemento social". A súa existencia seria impensable se as A VV dos barrios obreiros, e as organizacións sindicais, cumprisen o papel que historicamente cumpriron, a defensa dos veciños, das súas necesidades como habitantes dos barrios obreiros e populares. Ao non facelo, procesos como Stop Desafiuzamentos entran a cubrir o espazo que deixan baleiro.
Por iso, que as organizacións políticas e sociais que responden a estas necesidades destes sectores sociais estean institucionalizadas, cooptadas polo sistema, non os fai desaparecer; nin converte ás organizacións que ocupan os espazos baleiros que deixan as reivindicacións insatisfeitas en novos "movementos sociais": son os vellos con novas formas. Dito doutra forma, non deixan de ser manifestacións organizativas, parciais, dos verdadeiros movementos sociais estruturais.
Reconstruíndo as relacións entre partido e movemento social
O retroceso que significaron os anos 90 provocou a apatía nas masas traballadoras, reducidas á individualidade máis absoluta, o que as divorciou da actividade política, da participación nos partidos. Estes, pola súa banda, nunha deriva institucionalista aguda separábanse das súas bases sociais, nun proceso que se retroalimentaba... ao final, os partidos son meras maquinas electorais e punto nos que o programa político é un mero "anzol" para pescar votos.
A reactivación dos movementos da sociedade fronte ao capitalismo, a comezos do século XXI, cos Foros Sociais e as mobilizacións antiglobalización, produciuse polos ocos que as forzas da esquerda institucional foron deixando, provocando o crecemento exponencial dos chamados "movementos sociais", herdeiros das ONGs que aparecen xa como o que son, axencias das grandes potencias. Aínda que os movementos sociais rompen con esa "institucionalización" e instrumentalización das ONGs, incorporando unhas perspectivas transformadoras; non deixan de manter no seu código xenético a visión parcial, sectorial, da sociedade capitalista como unha suma aritmética de "opresións".
Para restaurar a relación entre ambos os mundos é unha obriga volver ás definicións orixinais de movemento social, que son aqueles que expresan as aspiracións dos sectores sociais, das clases, ao redor dos seus obxectivos. Para iso é preciso restaurar a concepción da sociedade burguesa como un todo dividido en clases sociais, xurdidas ao redor dunhas condicións económicas concretas.
Fronte á concepción teórica na que se basean os ideólogos dos movementos sociais, de que a sociedade actual é máis complexa nas súas relacións sociais, hai que afirmar xusto o contrario: non confundir cambios xurídicos con cambios reais, o capitalismo tende a homoxeneizar á sociedade en dous polos, dúas clases económicas fundamentais, os propietarios dos medios de produción e distribución, os seus xestores e servidores, e os que só posúen a súa forza de traballo, vivindo da súa venda, o salario. Son os "vellos" capitalistas e os "vellos" asalariados / as, baixo cuxa presión tenden a desaparecer todos os demais sectores sociais intermedios como os pequenos propietarios rurais e urbanos.
Retomando o comezo, é a desaparición da conciencia de clase desa maioría asalariada a que permite e abre as portas á proliferación de "movementos sociais" que non reflicten sectores sociais, senón reivindicacións insatisfeitas pola institucionalización das organizacións tradicionais. Sobre estas reivindicacións insatisfeitas agrúpanse algunhas persoas e cualifícanse como un "movemento social", cando en realidade é unha suma individual de persoas que coa mellor vontade, cren estar a enfrontar ao capitalismo.
Para restaurar a relación entre o partido e os movementos sociais é necesario romper coa institucionalización que esclerotiza ao partido, levándoo polo camiño dos marcos burgueses do estado, e separándoo da súa base social. Só un partido que se expoña a transformación socialista da sociedade, como un todo que incorpora aos sectores oprimidos, será capaz de reconstruír os movementos deses sectores sociais no único sentido posible, o da revolución socialista.
Ese partido debe explicar pacientemente que a liberdade dos pobos, a igualdade de xénero e raza, a liberdade sexual, de creación artística, non caben nun mundo capitalista,...polo que a tarefa é destruílo. Así mesmo, ten que explicar que o socialismo é impensable sen eles. Pero tamén ten que explicar que só unha clase pode encabezar a súa construción, a clase obreira; mais non por un motivo mesiánico, senón polo papel obxectivo que cumpre na sociedade burguesa.
"Só en nome dos dereitos universais da sociedade pode unha clase determinada arrogarse o dominio universal. A enerxía revolucionaria e a conciencia moral do propio valor non bastan soamente para tomar por asalto esta posición emancipadora e por tanto, para o esgotamento político de todas as esferas da sociedade no interese da propia esfera. Para que coincidan a revolución dun pobo e a emancipación dunha clase particular da sociedade burguesa; para que un estado da sociedade fágase valer por todos, todas as fallas da sociedade deben atoparse, á súa vez, concentradas noutra clase (...) Para que unha clase determinada sexa a clase liberadora por excelencia, outra clase debe, por tanto, ser a clase evidentemente opresora" (K Marx, Introdución para Critícaa da Filosofía do Dereito de Hegel).
A clase obreira é hoxe e máis aló das modificacións xurídicas que na relación laboral pódanse introducir, a clase que se opón polo vértice á clase opresora. Non quere dicir que non existan outras opresións, senón que é a explotación da clase obreira a que concentra todas as fallas da sociedade burguesa. Por iso, a clase obreira cando adquire conciencia do seu papel na sociedade, e aparece como tal coa súa loita e organización, arrastra tras de si ao conxunto dos oprimidos.
Pero para iso, a clase obreira ten que falar en nome dos dereitos universais da sociedade, da liberdade dos pobos, da igualdade, etc. Se non o fai así, e reclúese no sindicalismo e o corporativismo, esta traizoando o seu propio papel histórico como clase liberadora por excelencia e deixando en mans doutros ese papel. Un partido revolucionario que non entenda esta dialéctica non merece chamarse revolucionario; senón que se converterá nunha seita reformista máis.
Galiza, mes de setembro de 2014