Un comunista na Galiza dos anos 30', publicado por Edicións A Nosa Terra. Relato vívido dunha época de dor que empata cun presente no que se reivindica a ideoloxía comunista a pesar das dificultades.

No libro, amais da entrevista, faise un percorrido biográfico por unha das figuras clave da renovación política de Galiza no primeiro terzo do século XX, seiva nova que quedou estiñada pola represión fascista.

Santiago Álvarez coida que Benigno coñeceu a Enriqueta, a túa nai, no verán de 1932, a comezos de agosto, nas Festas das Neves en Maceda. Maruxa, unha das irmás de Benigno, asegura que se coñeceron "no Partido". Contoulle a súa nai algo disto?

Non lembro que me dixese onde coñeceu a Benigno. A miña nai contoume moitas cousas do meu pai mais non o suficiente. O meu avó materno era moi de esquerdas e sempre na liña dos comunistas, logo é posíbel que se coñecesen no Partido ou con outros camaradas que se achegasen a Maceda naquelas datas. O meu avó estaba aquí en Asturias, en Cangas de Onís, co tema do ferrocarril de capataz. Nunca tiñan diñeiro aínda que traballaban todos. Cando marcharon cara Verín, desmantelárono todo. Vendérono por catro cadelas porque tiñan présa para marchar para outro sitio. O meu avó era así. Quería levar a toda a familia e non lle importaba se aquilo se malvendía.

Cantos eran de familia?

A miña nai Enriqueta tiña dous irmáns maiores que se chamaban Isidoro e Graciano. O primeiro era albanel e o segundo obreiro en estaleiros. Cando saíu a miña nai do cárcere deixoume aquí en Aroles cos meus tíos que foron os que me criaron. Eles non tiñan fillos. A miña nai foi traballar a Catalunya. Viviu inicialmente na casa do seu irmán Graciano que estaba casado cunha galega do Ferrol. Posibilitoulle que ela puidese traballar alí. O meu tío vivía en Vilanova i la Geltrú. A miña nai co tempo foise a Barcelona. Mesmo tiña amizades. José Rodríguez, un amigo do meu pai, foi o que lle facilitou coñecer a muller dun diplomático americano.

Podería falarnos desa etapa da súa vida?

Cando veu a miña nai definitivamente para Aroles eu andaba polos trece anos. Teño un medo intrínseco dende sempre. Un medo inculcado e non porque a miña nai quixera, senón polas circunstancias. A miña nai viña verme. Cando cumprín catro anos saímos do cárcere. Logo ela veu como cinco veces naqueles nove anos, mais nunca a Aroles. Eu enténdoo perfectamente porque ela tamén tiña medo a que tomasen represalias contra as dúas e que me fixesen desaparecer a min. Hoxe comprendo ese medo que tamén me acompañou a min toda a vida. Unha señora de Aroles viña buscarme. Era da familia por parte da miña tía. Cando a miña nai se achegaba de incógnito a Xixón, esa señora levábame a vela. Non lembro moi ben a rúa. Sei que era un baixo. Esa señora deixábame na porta.

A miña nai nunca saía a recibirme aínda que tiña unhas ganas enormes de verme. Unha das veces que fun, xa de grandiña, coa miña nai estaba unha señora cubana que se chamaba Inés e outra muller que se chamaba África. As dúas tiñan unha idade similar a ela. Coido que os seus nomes eran supostos. Militaban clandestinamente no Partido Comunista. Estaban implicadísimas. Aquel día pasamos verdadeiro pánico. Eu tiña sensación de indefensión e de inseguridade. A señora que me levaba dende Aroles nunca entraba. O 28 de decembro de 1946 eu tiña nove anos. Cando estaba coa miña nai e coas dúas amigas, chamaron á porta.

Entrounos a todas un pánico atroz. Abriu África. Entrou cun paquete. Pecharon rapidamente. Pensaron que podería ser unha bomba. Logo viron que non había nada dentro. Era unha inocentada. Eu collera un arrepío inmenso. Aínda o teño hoxe ao lembralo. A miña nai tiña medo por se nos descubrían. Eu nunca me quedaba alí pola noite. Regresaba coa señora que me levaba.

Como chega ás súas mans a foto que conserva de seu pai?

Cando regresou a miña nai de Barcelona en 1950, ensinoume a foto e díxome que era o único que conservaba do meu pai Benigno xunto cun debuxo daquel retrato. Estaba xa daquela moi deteriorada porque ela non se desprendera nunca da foto. Sempre a levaba enriba.

Benigno na foto é moi novo. Semella un retrato de orla de fin de carreira. Poderiamos arriscarnos a datala polo 1920. Santiago Álvarez coida que formalizaran matrimonio, mais Maruxa díxonos que nunca casaran.

Iso si que mo explicou a miña nai. Eles querían casar, pero o meu avó, cando naceu a miña nai, asentouna na parroquia de Villanueva de los Caseros, en Arriondas, mais ao xulgado mandou a un amigo que non lle deu a gana de ir. Así a miña nai non está asentada alí. Polo tanto non puideron casar, porque a efectos legais ela non tiña partida de nacemento. Benigno quería vir até Asturias para arranxar o asunto. A miña nai dicíalle que se ían a Arriondas, poderíanos matar. Ela dicíalle que o quería igual, que era o que máis lle importaba no mundo. O meu pai era o que máis insistía no tema do matrimonio. A miña nai era unha persoa moi avanzada para aquela época. Estivera en colexios importantes. Non fixera unha carreira pero tiña unha formación considerábel. Eu nesta vila pasei as de Caín, con este aldeanismo tan criticón. Nunca me importou o que puidesen dicir de min.

'Enriqueta, debes saber que estamos de noraboa. Xa matamos o teu home'

Na súa partida de nacemento consta que é neta por liña materna de Ramiro Iglesias López de Castropol e de Xosefa Meana Álvarez de Oviedo, veciños de Requejo, Zamora. Coñeceu os seus avós maternos?

Si. Eles tamén estiveron no cárcere por seren os pais de Enriqueta e polo vínculo que ela tiña con Benigno. Eu non sei se foi en Requejo. Coido que alí estiveron traballando no tema do ferrocarril.

Benigno e Enriqueta levábanse once anos e un mes. El naceu o 11 de marzo de 1900 e ela o 11 de abril de 1911. Benigno tiña sona de sedutor, era ilustrado, gustáballe a música clásica, a pintura, escribía...

Tamén lle gustaba durmir moito coma min. Iso si que mo dixo. Ela admirábao. Estaba profundamente namorada do meu pai. Emprenderon unha aventura xuntos de por vida, con todas as consecuencias. Aqueles anos que compartiron foron moi convulsos, mais estaban moi unidos.

Enriqueta dá a luz ao seu irmán Ícaro entre o 12 e o 20 de setembro de 1935 no Sanatorio Labaca da Coruña. Quedara encinta en decembro de 1934, cando Benigno estaba na clandestinidade por mor da Revolución de Outubro. Nun informe da comisaría da Coruña, con data 5 de setembro de 1936, consta que ao seu irmán lle puxeran o nome de Benigno, mais Maruxa fai constar na súa acta de defunción que se chamaba Ícaro. Sabe vostede algo disto?

Non, ela foi a que o tivo nas súas mans por derradeira vez. Tería que sabelo mellor. A miña nai reveloume que eu tivera un irmán que morrera.

Maruxa conta que Ícaro morreu nas súas mans e que en Maceda, logo do 21 de xullo de 1936, a xente rexeitaba venderlles leite para podelo alimentar. Tamén que os trataban como proscritos. Ícaro tiña dez meses de idade cando estalou o golpe. Naquel intre quedou ao coidado das tías paternas Maruxa e Engracia. Semella que a propia Enriqueta foi quen llo entregou a elas.

Constábame que tivera un irmán, mais vexo que sabedes del moito máis ca min. Agradezo enormemente todo isto que me aportades sobre a miña familia.

Enriqueta, en marzo de 1937, está con vostede no cárcere de Verín. Como lle chega a nova da morte de Benigno o día 13?

Iso si o sei seguro. A miña nai díxome que Benigno morrera dunha pulmonía pero que despois de morto lle dispararan. Tamén me dixo que cando eu tiña dous meses foi cando lle deron a ela a terríbel noticia. Estaba dándome o peito no cárcere. Foi tremendo. Chegou un falanxista e díxolle: "Enriqueta debes saber que estamos de noraboa. Xa matamos o teu home". Quedoume gravado toda a miña vida! Como pode haber xente tan mala? Non son capaz de comprendelo. A miña nai, que era unha persoa moi enteira e moi forte, seguiu dándome o peito e mirade como estaría ela por dentro naquel intre. Parecía como se lle quixesen introducir un veleno que ela me pasaría a min. Xa de maior díxome que aquel día eu case morro. Ela non lle deu satisfacción ao falanxista ao non exteriorizar o seu verdadeiro estado anímico. Seguiu alimentándome co pouco leite materno que podía ter e non mirou para el. Non lle dixo absolutamente nada. Logo o falanxista marchou.

A Enriqueta —que estaba grávida de vostede— axudáronlle na contorna de Maceda a agacharse nos días posteriores ao golpe. Inicialmente nunha casa de Tioira e logo nun alpendre, con trebellos de apicultura, á beira da estrada entre Xinzo da Costa e Santirso, nun lugar chamado "O Pedreazo", onde lle foron pasando víveres persoas amigas de Benigno e de Lisardo Leal. As represalias e tráxico desenlace a familiares dalgúns dos que lle valeran non se fixeron esperar nos últimos días de agosto do 36. Coidamos que Enriqueta logrou fuxir pola Serra de San Mamede até a Edreira. Contoulle a súa nai cando se arredou do sei pai?

Díxome que se separaran para protexerse mellor e para que lles resultase máis difícil collelos aos dous. Tamén me contou que Benigno intentou ir cara Chaves en Portugal. Alí tiñamos familia. Eu de feito coñecín a un curmán na miña viaxe de noivos en 1961, cando estiven rastrexando cousas do meu pai. A miña nai estaba encinta. Acollérona. Logo descubrírona. De Benigno ela non soubo se puido pasar a raia.

A Enriqueta, que foi procesada o 21 de abril de 1937 —un mes e catorce días despois da morte de Benigno-, imporíanlle unha condena de seis anos e un día por "excitación á rebelión". En xaneiro dese ano xa está no cárcere de Verín. O 17 dese mes nace vostede alí...

Eu non sei o tempo que levaba encadeada. Coido que non moito. No cárcere de Verín estivemos dous anos. Ela díxome que era un castelo. Despois leváronnos ao cárcere de Saturrarán, cerca de San Sebastián e logo ao de Puebla de Sanabria (Zamora). Nun traslado metéronnos nun tren atestado de porcos. Nós no medio deles. Moitas persoas colleron graves enfermidades que as levaron á morte aos poucos días. Dos seis anos e un día, a miña nai cumpriu catro. Eu tamén. A esa idade viñen para Aroles. Inicialmente quixeran imporlle a pena de morte por ser a muller de Benigno Álvarez. Cando se celebrou o xuízo, comprobaron que ela non matara nin atentara contra ninguén. Só era a compañeira de Benigno.

Tense publicado que Enriqueta fora torturada no cárcere. Tamén que finara alí.

Cóstame moito traballo falar disto, mais vou dicírvolo... Metíanlle como unha especie de púas polas unllas das mans con moita saña para torturala a ela e as outras compañeiras que estaban no cárcere de Verín. Facíano un día e outro tamén. O que querían era sacarlle información. Ela non lles dicía nada. Aínda que soubese onde se agachaba Benigno non llo ía dicir. A miña nai morrería denantes de revelarlles nada. Era unha persoa totalmente íntegra e fiel ao seu home e aos seus ideais políticos.

A seguinte pregunta é moi forte, mais consideramos necesario facerlla. Foi violada Enriqueta no cárcere?

Podedes preguntarme o que queirades. A min tamén me axuda a liberar todo isto que levo aquí dentro dende hai sesenta e nove anos e, se vai para un libro sobre a memoria dos meus pais, pois mellor. Creo que non a violaron. Seguro que ela mo tería dito. A miña nai non me ocultou nada. Agora ben, a ela torturárona doutro xeito con moita dor física e psíquica. Quixeron separarme dela dende o intre no que nacín. Sempre se negou. Tiña moito medo. Pensaba que podían matarme. Era moi consciente. Sabía que eles querían facer desaparecer todo o que tivese que ver con Benigno Álvarez. Eu era a filla viva do líder comunista! Todo vestixio de meu pai debería liquidarse. Empezou a contarme todo isto cando regresou de Barcelona. Eu tiña trece anos. Era unha nena e tampouco tiña capacidade para asimilar todo aquilo. Ela debeu ter alguén que lle axudou para que non me levasen. A outras presas con fillos no cárcere, arrincábanllos das mans ao pouco de nacer. Algúns para facelos desaparecer e a outros para darllos a falanxistas que non tiñan fillos, como fixeron na Arxentina nos anos setenta. A miña nai sempre me tivo con ela, faltándonos practicamente de todo para poder saír adiante. Polo menos estabamos xuntas. Non nos daban comida suficiente para as dúas. Non sei como logrei sobrevivir naquel sitio. En Verín eu tiña unha especie de madriña. Era unha señorita que viña ao cárcere. Con nós obrou como unha boa persoa. Chamábase Julia Tresguerras Diéguez. Eu coñecina na viaxe de noivos en 1961. Fixémoslle unha visita e recibiunos moi ben ela e o seu irmán. Cando eu era moi pequena ela interesouse por min. Viña buscarme ao cárcere para que pasease e me dese un pouco o sol. Dende sempre teño dores de espalda por non tomar suficientemente o sol de pequena. Díxome que unha vez me sacara para bautizarme. O máis seguro é que non lle dixese nada a miña nai porque eu sei que ela ía negarse.

'Benigno era unha persoa que compartía todo cos demais'

Na partida de nacemento consta que vostede se chama María Dolores. Por que ese nome?

Familiarmente todos me chaman Loliña. A miña nai púxome Dolores intencionadamente. Ela e Benigno eran amigos da Pasionaria. Enriqueta gustáballe como era Dolores Ibárruri. Púxome ese nome en homenaxe a unha muller que ela tiña como referente. Mesmo me comentou que eu nacera o día de Santo Antón e que puido poñerme Antonia. Non quixo.

Resarciron economicamente a Enriqueta na etapa democrática pola súa estadía nos cárceres de Verín, Saturrarán e Puebla de Sanabria?

Cando todo iso do PSOE de compensar aos represaliados, á miña nai déronlle unha indemnización. Aquilo foi tremendo. Un millón de pesetas do ano 1990 non significa nada. Ademais case o perdemos porque non nos informaron suficientemente. O Partido Socialista, non sei se era por un tema electoral, no canto de publicitalo non só na prensa e noutros medios, deberon facerllo chegar aos afectados directamente. Se realmente sentían que a nós nos tiñan que resarcir daquilo, deberon facelo con máis ganas. Semella que cantos menos o pedisen mellor. Nos decatámonos grazas a un señor que era comunista. Díxonos que tiñamos que estar atentas. A nós correspondíanos esa cantidade porque a miña nai estivera catro anos no cárcere. Non tiveron en conta todo o demais que nos pasou. Cobrámolo porque a miña nai aínda estaba viva.

A nós nunca nos sobrou nada. Sempre estivemos loitando e traballando, mais, por que iamos renunciar ao diñeiro? Axiña fomos a Facenda. A funcionaria díxonos con toda a frialdade do mundo que era moi tarde e que xa non podiamos tramitar aquela petición. A moita xente pasáballe o mesmo. De feito outros non cobraron nada porque non se decataron. Armámoslle unha á funcionaria para que nos fixese caso.

Eramos moitos. A unión fai a forza. Só era tramitar un expediente. Axiña tivemos que levalo a un avogado habilitado. A miña vida sempre estivo chea de altos e baixos tremendos. Atopamos de casualidade na rúa ao que aquí en Asturias chamamos El Paisanu, Horacio Fernández Inguanzo, un histórico do Partido Comunista. Unha persoa boísima. Coñecíamolo de ir ao fútbol ao Molinón a ver ao Sporting. Era mestre de escola. Contámoslle que viñamos sufocadísimos e sen apenas tempo para tramitar aquilo. Contestounos que o fixeran por política, por votos e porque non o sentían profundamente, xa que nos enganaran miserabelmente. A el axiña llo comunicaran porque era un cadro relevante do PCE. Fomos da súa parte ao avogado habilitado e conseguimos no último día que se tramitase a petición. Mirade que Xixón é grande. Foi unha casualidade. Un azar positivo.

Lembra vostede algo da súa primeira infancia no cárcere?

Daqueles catro primeiros anos da miña vida non recordo absolutamente nada. Sei polo que me dixo a miña nai que a alimentación era malísima. Non sei como estou viva. Estiven pesando entre cinco e seis quilos durante os tres primeiros anos de vida. Cando viñen para Asturias con catro anos, pesaba sete quilos! Fixádevos ben, sete quilos con catro anos de idade! Non sei como saín adiante. Con seis anos escolarizáronme en Vega. Xa sabía ler e escribir bastante ben. Non sei por que puido ser iso.

É factíbel que a súa nai lle ensinase na cadea?

Igual si, porque senón como se explica que eu estivese tan avanzada en comparación cos outros compañeiros de clase. Eiquí os meus tíos traían un xornal, que non deixaba daquela de ser un luxo. Xente de Xixón viña comer aquí ás festas. Eu era como a atracción de algo estraño. Uns por ben. Outros por mal. Estes por morbo. Todos dicían: "Loliña, a filla que naceu no cárcere". Eu lía o xornal en voz alta con seis anos.

Como refai Enriqueta a súa vida cando sae do cárcere?

Xa vos comentei que ela despois dos catro anos na cadea deixoume aquí e foise a Catalunya. Buscou traballo servindo en casas. Alí permaneceu nove anos. Eu quedei cos meus tíos. El era irmán da miña avoa. Os dous primeiros anos a miña nai estivo alí ao que saíse. Despois pasou a traballar ao servizo da muller dun diplomático americano como dama de compañía durante sete anos. Mesmo chegou a manter certa amizade persoal, pois permitiulle compartir parte da súa vida social. De feito a señora quixo levala para California á súa residencia privada. Ofreceulle a posibilidade de obter unha carreira universitaria. A miña nai non lle ocultou a ela o seu pasado nin a miña existencia. Naquel intre morreu a miña tía. Como a miña nai era unha persoa con moita ética, renunciou á oferta da señora e regresou a Asturias para coidarme a min e ao meu tío. Ela, que levaba sete anos bastante ben, púxose a facer de todo en Aroles, mesmo a segar e a traballar a terra para poder sacarnos adiante. Esta era unha casa agrícola con terreos de labranza e vacas.

Volve casar Enriqueta?

Non. Endexamais lle se ocurreu refacer a súa vida con outro home. Viviu coa memoria de Benigno Álvarez sempre presente e coa teima de que eu saíse adiante, que era a prolongación deles. A miña nenez en Asturias a partir dos catro anos foi moi boa. Non me faltou de nada. Cando veu a miña nai atoparon carbón por esta zona. Expropiáronlle ao meu tío e converteron este lugar nunha vila. Nós empezamos a pasar apuros polo menos nos dous anos seguintes ao seu regreso. A miña nai daquela non se deu de alta na Seguridade Social por temor a que a localizasen. Dende a guerra sempre estivo atemorizada. Agora ben, tiña moitísima enerxía e unha resistencia inmensa. Traballou o indecíbel. A min envioume á escola até os quince anos. Tamén me pagou unha academia.

Que lle contou da figura de Benigno Álvarez?

Sempre me falou del con paixón. Eu tiven moitas cefalalxias até os cincuenta e tres anos. Tiña que deitarme con todo ás escuras. Ela dicíame que o sentía pero que iso era unha herencia de Benigno. El padecía do mesmo mal. Sofríaas con moita frecuencia. Benigno para a miña nai era un idealista, un soñador, unha persoa que compartía todo cos demais, que loitaba por un mundo mellor e máis xusto. Unha persoa que se sacrificaba pola xente. Se tiña dous traxes, como el dicía que só tiña un corpo, regalaba o outro traxe. A miña nai nunca me fixo buracos nas orellas porque Benigno decía que era signo de escravitude. Que fose eu quen decidise iso cando me parecese. Eu, por influencia de meu pai, decidín que non.

Conservou Enriqueta, ademais da foto e do debuxo, algunha carta ou vestixio de Benigno? A súa irmá Maruxa contounos que cando estalou o golpe, queimou todo o que tiña que ver con Benigno, tanto en Maceda como no seu piso de Ourense, por medo a represalias e para que non tivesen pistas.

Só conservou esa foto e o debuxo. Tróuxoos cando veu de Barcelona. Logo deumas a min para que tivese algo de meu pai. Agradézovos as outras que me trouxestes.

'Non podo perdoar a quen lle disparou ao meu pai'

Pode evocar os últimos anos de Enriqueta? Sabemos pola acta de defunción do Rexistro Civil de Xixón, que morreu ás cinco menos cuarto da tarde do 20 de xuño de 1996 aquí en Aroles (Vega). Nesa acta tamén aparece que nacera o 11 de abril de 1911 en Villanueva de los Caseros, Arriondas (Parres) aínda que alí non consta.

Ela tiña oitenta e cinco anos cando morreu. Viviu relativamente ben durante moitos anos. Cando eu casei liberouse de moito traballo. Sempre vivimos xuntas. Aos setenta anos empezou a padecer Alzheimer. Coido que ela pasara tantas na guerra que lle puido influír. Estivo con esa enfermidade dende os setenta até os oitenta e cinco anos. Pasou por todas as fases do Alzheimer naqueles quince anos. Foi deteriorándose progresivamente e mirade que era unha persoa forte. O médico dicíame que esta enfermidade non acostuma durar tanto.

Ela tiña ganas de vivir. Eu sempre a atendín. Queríalle moitísimo. Cando estaba ben dicíame que non quería ir para unha residencia. Morreu nesta casa e está soterrada no camposanto de Vega. Despois estiven recibindo xente durante unha semana. Era unha persoa moi apreciada. Nesta zona hai moita xente de ideoloxía comunista.

Falamos agora de vostede. Cando se vai cara Barcelona?

Despois de saír da escola fun a unha academia até os dezaoito anos. En 1955 marchei cara Barcelona. Levaba unha carta de presentación escrita pola miña nai para un señor que fora amigo de meu pai e do que xa vos falei ao comezo. Tiña un nome suposto, José Rodríguez. Daquela non había teléfono en Aroles. A miña nai xa se puxera en contacto con el cando estivera en Barcelona. Este señor tiña unha empresa na que facían e vendían roupa pola zona onde está o templo da Sagrada Familia.

Eu alí residía na casa do meu tío. En Barcelona estiven un ano aprendendo o oficio de perruqueira. Regresei e púxenme en Aroles pola miña conta. Logo en 1961 casei con Emilio que era ebanista. El montou a carpintaría eiquí. Tiñamos unha Lambretta. Na viaxe de noivos achegámonos nela até Maceda.

Tiña algún motivo especial?

Eu quería saber onde nacera o meu pai, onde traballara como veterinario e todo o demais. Achegámonos até a casa del e alí tiramos unhas fotos. Atopamos un señor maior que nos indicou onde era a finca. Díxonos que alí naquel intre vivía outra xente. Pregunteille se aínda quedaba algún familiar de Benigno e contestoume que non había ninguén. Que os poucos que quedaran vivos marcharan pouco despois de rematada a guerra. Naquela visita a Maceda emocioneime moito. En 1969 estivemos coa miña nai en Ourense. Ela non quixo ir a Maceda. Tiña medo a que a recoñecesen os falanxistas. Ese medo, que eu en parte heredei, acompañouna toda a vida. Sempre quixen moito ao meu pai aínda que non puiden coñecelo. É como se sempre o tivese comigo. A Ourense aínda fomos outra vez. A miña nai quedaba alí e nós achegábamonos a Maceda. Eu quería pisar por onde Benigno pisara e tentar reconstruír a súa vida da que ignoraba moreas de cousas. En Maceda chorei moito mais tiña esa necesidade de ir. O meu home tamén tiña interese en investigar sobre o que pasara con Benigno mais preferimos daquela non facelo. Na primeira viaxe tamén nos achegamos a Feces de Abaixo (Verín) á casa de Felisindo. Alí estaba un fillo del que era meu curmán. El en home e eu en muller tiñamos unha cara parecidísima. Os irmáns de Benigno tiveron fillos?

Nieves, exiliada en Rusia, que era mestra casada cun cadro relevante do Partido Comunista chamado Francisco Barbado, tivo un fillo chamado Talín. Maruxa, que se foi cara México, tivo catro: José Luís —que veu a Maceda á homenaxe en marzo de 1997—, tamén a Felisa, Pedro e Mercedes.

E que unha vez, recén casada, chamáronme dende Rusia. Foi unha cousa moi estraña, pois non me deixaron ningún teléfono nin se identificaron. Preguntáronme se eu era filla de Benigno Álvarez e se me interesaba saber algo do meu pai.

A min interesábame moitísimo saber cousas del. Era unha voz de muller que non dominaba demasiado ben o español, como se fixese moito tempo que non o falase. Eu pensei en Nieves, pois dela tíñame falado a miña nai, mais nunca souben quen fora. Díxome que Benigno Álvarez era unha persoa con moita sona en Rusia e que mesmo había un libro dedicado a el e unha praza á súa memoria.

Cando lle pedín o teléfono colgoume e non se volveu pór en contacto comigo nunca máis. A miña nai tamén pensou que podía ser Nieves. Aquela chamada misteriosa quedoume gravada para toda a vida. Foi a única vez, até agora, que alguén que non fose a miña nai, me falaba de meu pai.

Ten fillos e netos?

Teño un fillo, un neto e dúas netas. Eles saben que eu nacín no cárcere. A súa vida xa foi doutro xeito. Eu nunca lle ocultei nada das miñas orixes. Estou moi orgullosa de ser filla de quen son e de que Benigno Álvarez teña netos e bisnetos.

A vostede roubáronlle unha vida. Matáronlle ao pai e a catro tíos. O seu irmán faleceu ao pouco do golpe. A súa avoa paterna morreu de mágoa e a vostede deixáronlle un futuro incerto ao nacer no cárcere e apenas poder alimentarse xunto coa súa nai á que, ademais, torturaban. Sete mortos dunha mesma familia. Ten algún resentimento?

Teño a profunda convicción de que ao que nunca se debe chegar é a unha guerra. Que os conflitos se resolvan falando, discrepando pero que nunca se chegue ás armas e á caza do home como sucedeu cos meus. Non hai dereito a que morran tantas persoas da mesma familia porque un deles defendía uns ideais que a outros non lles parecían asimilábeis. Eu crieime sen pai e, dende os catro anos, sen nai. Aos meus avós maternos tamén os detiveron e pasaron polo cárcere porque Benigno e Enriqueta estaban na política.

Perdoaríalle a quen lle fixo tanto mal?

Xa me ía costar máis traballo. Eu non podo perdoarlle ao que lle disparou ao meu pai. Tampouco ao autor ou autores intelectuais da morte do meu pai e moito menos á señora que ofreceu unha recompensa pola súa cabeza. O meu pai non fixo nada malo. Os seus irmáns menos. As ideas temos que respectalas. Entre o olvido e a memoria, eu sempre estarei coa memoria, así quizais non se repita aquela masacre. Eu non podo perdoarlles nunca. Téñoo moi claro. Truncáronnos as nosas vidas. A miña. A da miña nai. A dos meus avós. Como lles ía perdoar!